تعاریف، ویژگی ها و خصیصه های صنایع دستی ایران

تعریف هنرهای دستی

از میان تعاریفی که تاکنون از صنایع دستی (یا هنرهای صناعی، واژه پیشنهادی جایگزین “هنرهای دستی” توسط گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر ) ارایه شده است. سه تعریف را میتوان معتبر دانست:

تعریف اول: صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق می شود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فرآورده‌های آن با دست انجام گرفته و در چهارچوب فرهنگ و بینش‌های فلسفی، ذوق و هنر انسانهای هر منطقه با توجه به میراث‌های قومی آنان ساخته و پرداخته میشود. (۱۳۴۸ – شورای صنایع دستی ایران)

تعریف دوم: صنایع دستی به مجموعه ای از «هنر – صنعت» ‌ها اطلاق میشود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه‌ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی موجب تهیه و ساخت محصولاتی می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است ( ۱۳۶۲ – گروهی از کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران )

تعریف سوم: گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، واژه‌ی «هنرهای صناعی» را گویاتر و کامل تر از واژه‌ی «صنایع دستی» میداند و پس از ارایه‌ی تعریفی از هنرهای سنتی، برای هنرهای صناعی به عنوان زیرمجموعه مهمی از هنرهای سنتی تعریف زیر را نیز ارایه داده است:
هنرهای سنتی: با منشأ گرفتن از مبدأ واحد، محمل سیر و سلوکی فردی است که از طریق دریافت شهودی بر مبنای آدابی معنوی و به شیوه‌ی استاد و شاگردی انتقال می یابد و صورتی از تجلیات گوناگون زیبایی حقیقی را متناسب با شرایط زمانی و مکانی در اثر هنری متعین میسازد.
هنرهای صناعی (صنایع دستی): بخشی از هنرهای سنتی است که با بهره گیری از فنون و مهارتهای متناسب و با قابلیت تکثیر غیر ماشینی در متن زندگی فردی و جمعی عرضه میشود.

ویژگی‌های هنرهای دستی

از ویژگی‌های صنایع دستی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید توسط دست و ابزار و وسایل دستی
– برای تولید هر یک از آثار هنرهای صناعی، مراحل متعددی طی میشود ولی انجام کلیه‌ی این مراحل به وسیله‌ی دست، ابزار و وسایل دستی الزامی نبوده و چنانچه تنها قسمتی از مراحل اساسی تولید به این طریق انجام شود، محصول تولید شده با توجه به مواردی که در تعریف ذکر شده، صنایع دستی محسوب میشود.
– حضور مؤثر، بلاواسطه، خلاق و تعیین کننده‌ی انسان در تولید هر محصول تامین قسمت عمده‌ی مواد اولیه‌ی مصرفی از منابع داخلی
– داشتن بار فرهنگی (استفاده از نگاره ها، نقش ‌ها و رنگ آمیزهای اصیل، بومی و سنتی)
– عدم همانندی و عدم تشابه فرآورده‌های تولیدی با یکدیگر
– عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با صنایع دیگر
– بی نیازی به کارشناسی و متخصص خارجی
– دارا بودن ارزش افزوده‌ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر
– قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری)
– قابلیت انتقال تجربیات و رموز و فنون تولیدی به صورت سینه به سینه و همچنین طبق روش استاد و شاگردی و نیز به شیوه‌های آموزشی مدون و نهایتاً آموزش آکادمیک و دانشگاهی.

خصیصه‌های صنایع دستی ایران

صنایع دستی ایران به عنوان کاربردی ترین هنر و نیز به عنوان تولیدی فرهنگی، خصوصیات زیر را نیز دارد:

1. قسمت قابل ملاحظه‌ای از صنایع دستی ایران را زیراندازهای سنتی (قالی، انواع گلیم، گبه، پلاس، زیلو و غیره) تشکیل میدهد.

2. بخش عمده ای از صنایع دستی ایران در مناطق روستایی و عشایری تولید میشود.

3. قسمت اعظم محصولات صنایع دستی ایران در محل سکونت صنعتگران تولید میشود.

4. بیش از ۷۰ درصد تولیدکنندگان صنایع دستی ایران را زنان تشکیل می دهند و لذا میتوان گفت که زنان با ذوق هنرمند ایرانی بالاترین سهم را در میان تولیدکنندگان انواع صنایع دستی ایران دارند.

5. دهه‌های متمادی است که صنایع دستی ایران، به واسطه‌ی اشتهار و اعتبار جهانی، بخشی از درآمد ارزی مورد نیاز کشور را تأمین می کند.

6. صنایع دستی ایران، به لحاظ تنوع در رأس همه‌ی ممالک جهان قرار دارد.